Кальдера

Кальде́ра (схьадаьлла испан. caldera — боккха яй) — шуьйра цирк кепара тӀапломо йина боьра, дукха хьолахь Ӏункара бердаш а болуш, мелла а нийса бух а болуш хуьлу. Иштта рельефан чутаьӀна меттиг кхоллало тӀаплам тӀехь кратеран пенаш доьхчи я бохаман Ӏаьттор нисделчи.

Кратерах кальдера къаьста кхоллаяларан башхаллашца а, баккхий барамашца а. Кальдера пурхаллехь шорло 10—20 км, кӀоргаллехь масех бӀе метр. Дукха хьолахь кальдерашка хьажийна ю фумаролаш а, грифонаш а.

1,8 эзар квадратан километр майда йолу уггаре йоккха кальдера лаьтта ХӀиндонезин Суматра гӀайрен тӀиера Тоба супертӀапломан тӀаьхь.

Наггахь хаало тӀапломах евлла йоцу кальдераш, уьш довлар доьзна ду тӀехуларчу хьолашкара магматикан процессех я йолу кратераш эрози бахьнехь шоръяларех.

Кальдерийн классификаци

Генетикан классификацица, кратераш санна, кальдераш декъало шина тайпана:

1. Эккхаран кальдераш (я лелха кальдераш) — кегийра кальдераш, кхоллаелла йолу чӀогӀа эккхар а хилла Ӏаьтточу хенахь. Масалаш: Бандайсан тӀапломан кальдераш а, Ротомахана Ӏам а Таравера тӀаплам тӀаьхь.
2. Дохаран кальдераш (я гравитацин) — и тайпанаш алсама даьржина ду, иза кхоллало очакх гуонахьара кеггарш охьаховшар бахьнехь, ткъа иштта тӀапломан дегӀан чохь а. Магман камера яссош баккхий Ӏаьттораш хилча тӀаплам бохабо, тӀапломан бухан дакъошкахула, хӀозан лелхаршкахь я беккъа турсан тӀаплом баххьашкахь. Масалаш: Узон, Мауна-Лоа, Килауэа тӀаплаьмнийн кальдераш.

Кальдеран классификаци еш лелайо иштта петрогенетикан классификаци.

Карладевлла кальдераш

ТӀапломан жигаралла хила таро ю кальдера йоьхначул тӀаьхьа а, хуьлу иза тӀаьхь-тӀаьхьа юзарца тӀапломан породашца. Жигаралла карлаялар хила тарло кальдеран бух нартолкепара айабаларца, наггахь километр а, сов а. Смита а, Бейлис а карладевлла кальдерех Валлис тайпана алар кховдийра.

Ишттачу айбадаларшкахь кальдеран бухан породаш оза а лой, лелха, грабенаш а, хӀозкеепара лелхарш а хуьлу, царна дохалла хила тарло тӀаьхьарчу Ӏаьтторийн яккъаш. Масала ду Валлис кальдера АЦШ, Невадан Тимбер-Маунтин Джемец лаьмнашкахь. Уггаре йоккхачех цхьаъ лору Айленд-Парк кальдера, 80×65 км барамца.

ТӀапломан йоцу кальдераш

Оцу кальдерийн кепаш билгалйохура уьш Ӏаморан юьхьанца дуьйна. Х. Реккас къастийра интрузиван кальдерийн тоба, уьш кхоллало кӀоргенашкахь магма меттах даьлчи, ткъа Х. Уильямса къастийна дохаран ийна кальдерийн тоба, уьш кхоллало интрузин дегӀан барамаш а, кеп а хийцар бахьнехь

Иштта къастадо шуьйра цирк санна долу, эрозин кальдераш, тӀапломан басехь цхьаьна агӀора йиллина хуьлу иза. Кхоллало тӀапломан кратер эрозин процессаш шордар бахьнехь — мохца дохор а, шалаьмнийн экзараци а. Нисса иштта Ӏалам ду Козельски ломан кальдеран.

ГӀарадевлла кальдераш

Африка

• Мененгаи — Кени
• Нгоронгоро — Танзани
• Фогу — Кабо-Верде
• Элгон — Уганда / Кени
• Эрта Але — Эфиопи

Ази

ХӀиндонези

• Гунунг-Батур
• Кракатау
• Тамбора
• Тоба

Росси

• Карымышинан — Росси

• Тао-Русыр — Росси
• Узон — Росси
• Ксудач — Росси

Филиппинаш

• Пинатубо
• Тааль

Япон

• Айра
• Аси (Ӏам)
• Асо
• Тадзава (Ӏам)
• Товада (Ӏам)

Кхин мехкаш

• Халласан — Къилба Корей

Къилбаседа Америка

Канада

• Сильвертроун (Британийн Колумби) (ингл.)
• Маунт Эдзиза (Британийн Колумби) (ингл.)
• Ӏоман тӀапломан комплекс Беннетт (Британийн Колумби / Юкон) (ингл.)
• Маунт Плизант (Нью-Брансуик) (ингл.)
• Старджеон (Ӏам) (Къилбаседа-Малхбуза Онтарио) (ингл.)
• ТӀаплаьмнийн комплекс Скукум (Юкон) (ингл.)
• Блэйк-Ривер (комплекс) (Онтарио / Квебек) (ингл.), царна йукъахь:
  • Нью-Сенатор (ингл.)
  • Мисема (ингл.)
  • Норанда (ингл.)

АЦШ

• Хенрис-Форк (Айдахо)
• Айленд-Парк (Айдахо, Вайоминг)
• Йеллоустоунан кальдера (Вайоминг)
• Маунт Аниакчак (Аляска) (ингл.)
• Катмай (Аляска)
• Окмок (Аляска)
• Крейтер (Орегон)
• Ньюберри (Орегон) (ингл.)
• Ла Гарита (Колорадо) (ингл.)
• Лонг Волли (Калифорни) (ингл.)
• Валлес (Нью-Мексико)
• Килауэа (Гавайи)
• Мауна-Лоа (Гавайи)
• Пирамид (гӀайре)
• Лопи

Къилба а, Латинан а Америкаш

Сальвадор

• Илопанго (Ӏам) (ингл.)
• Коатепеке (Ӏам) (ингл.)

Чили

• Чайтен
• Пуеуэ
• Лагуна-дель-Мауле (ингл.)
• Соллипулли (ингл.)
• Рано-Као (Пасхин гӀайре)

Эквадор

• Килотоа (тӀаплам) (ингл.)
• Пулулахуа (геоботаникан резерваци) (ингл.)
• Куикоча (Ӏам) (ингл.)
• Фернандина (Галапагосан архипелагера гӀайре)

Кхин мехкаш

• Масая — Никарагуа
• Атитлан (Ӏам) — Гватемала
• Галан — Аргентина

Европа

Желтойчоь

• Тира (гӀайре)
• Нисирос (гӀайре)

Исланди

• Аскья
• Гримсвотн
• Катла
• Крапла

Испани, Канаран гӀайренаш

• Пальма (гӀайре)
• Тейде

Итали

• Флегрейн аренаш (меттиг)
• Браччано (Ӏам)

Шотланди

• Арднамурхан (меттиг)
• Гленко (Глен-Коэ, ломан атагӀа)

Кхин мехкаш

• Лахер-Зе (Ӏам) — Германи

Океани

• Твид — Австрали
• Роторуа — Керла Зеланди
• Таупо — Керла Зеланди

Папуа — Керла Гвиней

• Каркар
• Лонг-Айленд
• Рабаул

Антарктида

• Десепшен — гӀайре
• Сидли — континентан уггаре лекха тӀаплам

Кхин мехкаш

• Мафате (ингл.), Салаци (ингл.), Энклос-Фок (ингл.), Силао (ингл.) — Реюньон гӀайрен кальдераш
• Олимп — Марс тӀиера тийна тӀаплам
• Маат лам — Венеран тӀиера тийна тӀаплам

Хьажа кхин а

• СупертӀаплам
• Маар
• Турскепара тӀаплам

Билгалдахарш

Литература

• Карпов Г. А. В кальдере тӀаплама / АН СССР. — М.: Наука, 1980. — 96 с. — (Человек и окружающая среда). — 50 000 экз. (обл.)
• Каррыев Б.С. Катастрофы в природе: ТӀапламы.

Хьажоргаш

• Кальдера // Геологический словарь в 2-х томах, М, 1978.
• Статья в ГеоВики
• Статья (ингалс.) на сайте USGS.

Кхечу Википедехь кхин йуьззина агӀо йу Caldera(ингалс.) Хьан йиш йу и гоч йина хӀара агӀо шорйан.

1. ↑ RIDERO. Издательские решения. 2016. 224 с.