Kolej linowa
Kolej linowa – zespół powiązanych technicznie i technologicznie obiektów budowlanych i urządzeń służących do przewozu osób w pojazdach przemieszczających się po torze linowym przebiegającym ponad terenem.
Urzędowy podział kolei linowych
- wahadłowe i okrężne:
- koleje linowo-terenowe.
Inne podziały kolei linowych
- Podział ogólny
- kolej linowa napowietrzna
- kolej linowa naziemna (kolej linowo-terenowa), inaczej funikular
- Podział ze względu na olinowanie
- kolej z liną nośną i liną napędową (kolej linowa na Kasprowy Wierch przed modernizacją w 2007)
- kolej z liną nośno-napędową z wyczepianymi wagonikami/krzesełkami (np. kolej gondolowa „Szyndzielnia”, kolej gondolowa „Jaworzyna Krynicka”)
- kolej z liną nośno-napędową (np. kolej krzesełkowa „Kopa”, kolej krzesełkowa „Szrenica”, kolej krzesełkowa „Skrzyczne”)
- kolej z liną napędową i torem szynowym (np. kolej linowo-terenowa „Góra Parkowa”, kolej linowo-terenowa „Gubałówka”)
- kolej z liną podwójną nośną lub podwójną napędową (kolej linowa na Kasprowy Wierch po modernizacji w 2007)
- Podział ze względu na środek transportu
- kolej kabinowa (kolej linowa na Kasprowy Wierch)
- kolej wagonikowa (np. kolej linowo-terenowa „Góra Parkowa”, kolej linowo-terenowa „Gubałówka”)
- kolej gondolowa (np. kolej gondolowa „Szyndzielnia”, kolej gondolowa „Jaworzyna Krynicka”)
- kolej krzesełkowa (np. kolej krzesełkowa „Kopa”, kolej krzesełkowa „Szrenica”, kolej krzesełkowa „Skrzyczne”)
- Podział ze względu na ruch
- ruch ciągły (koleje krzesełkowe, gondolowe)
- ruch wahadłowy (kolej linowa na Kasprowy Wierch)
- Podział ze względu na przeznaczenie
- kolej pasażerska
- kolej towarowa
Obiekty budowlane kolei linowych
Zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem obiekty budowlane kolei linowych stanowią:
- budynki stacji,
- podpory trasowe,
- fundamenty:
- układów napędowych, przewojowych i napinających,
- podpór trasowych.
Najstarsze koleje linowe
Pierwsze znane rysunki przedstawiające transport linowy pochodzą z Europy oraz Chin i są datowane na XV wiek.
W 1644 w Gdańsku użyto po raz pierwszy kolei linowej o wielu podporach. Był to linowy przenośnik kubełkowy konstrukcji Adama Wijbego, użyty przy budowie Bastionu Wiebego.
Początkowo stosowano liny wykonane z włókien roślinnych. Były to konopie i sizal, czasami również liany. Przełomem było wynalezienie w 1834 lin splatanych z drutów stalowych.
Koleje linowe na świecie
Pierwsza nowożytna kolej linowa do przewozu ludzi powstała w 1866 w Schaffhausen w Szwajcarii. Służyła ona do kontroli urządzeń zapory na Renie. Pierwsza kolej linowo-terenowa została uruchomiona w 1867 w Lyonie we Francji i była napędzana silnikiem parowym.
Ważnym wydarzeniem było również skonstruowanie w 1872 przez inż. Adolfa Bleicherta wspólnie z inż. Theodorem Otto w Saksonii kolei linowej przeznaczonej dla fabryki parafiny.
Pierwszą górską osobową kolej linową oddano do użytku w 1908. Była to kolej na Wetterhorn w Szwajcarii. W tym samym roku, w uzdrowisku Schollach w Niemczech, uruchomiono pierwszy wyciąg narciarski, zbliżony do późniejszych wyciągów talerzykowych. Pierwszy wyciąg saniowy powstał w 1924, w Szwajcarii, w Crans-Montana.
Kolejne rodzaje kolei i wyciągów pojawiły się w latach 30. XX wieku. Wyciąg orczykowy był patentem szwajcarsko-niemieckim z 1934 autorstwa inż. Constama i firmy Bleichert z Lipska. Pierwszy tego rodzaju wyciąg został uruchomiony 24 listopada 1934 w Davos w Szwajcarii. Wyciąg talerzykowy wynalazł w 1935 Jean Pomagalski – francuski inżynier i mechanik polskiego pochodzenia. Prototyp został zastosowany na stoku l'Eclose w ośrodku narciarskim L’Alpe d’Huez we Francji.
Pierwsza na świecie kolej krzesełkowa powstała w 1936 w Sun Valley w stanie Idaho, w Stanach Zjednoczonych. Pierwsze tego typu urządzenie w Europie zbudowano w 1939 w Czechosłowacji – kolej prowadziła z okolic hotelu Ráztoka w Trojanovicach na Pustevny, w Beskidzie Śląsko-Morawskim.
Koleje linowe w Polsce
Pierwsza osobowa kolej linowa na ziemiach polskich (wówczas pod zaborami) powstała we Lwowie i funkcjonowała od 2 lipca do 15 października 1894 na terenie Wystawy Krajowej, w trakcie której prezentowano osiągnięcia gospodarcze i kulturalne Galicji oraz dzieła sztuki i kultury narodu polskiego.
W latach II Rzeczypospolitej rozwój kolei linowych nastąpił dopiero w połowie lat 30. Powstały wtedy: kolej linowa na Kasprowy Wierch (1936), kolej linowo-terenowa na Górę Parkową w Krynicy (1937), kolej linowo-terenowa na Gubałówkę (1938) oraz dwa wyciągi saniowe: w Kotle Gąsienicowym oraz w Sławsku – w województwie stanisławowskim, powiecie stryjskim. Niezrealizowane pozostały projekty kolei linowej z Zakopanego na Przełęcz Wrótka nad Kalatówkami oraz dwóch kolei linowo-terenowych: w Poroninie oraz w Żegiestowie. W trakcie II wojny światowej koleje linowe nie zostały zniszczone przez Niemców.
W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nastąpił dalszy rozwój kolei linowych. Już w latach 50. oddano do użytku pierwszą w Polsce kolej gondolową – na Szyndzielnię (1953) oraz pierwszą kolej krzesełkową – na Skrzyczne (1958).
Po 1989 nastąpił intensywny rozwój ośrodków narciarskich, w ramach których budowano liczne koleje linowe. W 2010 funkcjonowały w Polsce:
- 1 kolej kabinowa,
- 3 koleje gondolowe,
- 3 koleje linowo-terenowe,
- 66 kolei krzesełkowych,
- ok. 420 wyciągów narciarskich.
W górach funkcjonują m.in. następujące koleje (w przypadku kolei krzesełkowych podano najstarsze, powstałe przed 1992):
- Góry Izerskie: kolej gondolowa „Stóg Izerski”,
- Karkonosze: kolej krzesełkowa „Szrenica”, kolej krzesełkowa „Kopa”,
- Beskid Śląski: kolej gondolowa „Szyndzielnia”, kolej gondolowa „Hala Skrzyczeńska”, kolej krzesełkowa „Czantoria”, kolej krzesełkowa „Skrzyczne”,
- Beskid Mały: kolej linowo-terenowa „Żar”,
- Beskid Wyspowy: kolej krzesełkowa „Chełm”
- Tatry: kolej linowa na Kasprowy Wierch, kolej krzesełkowa „Hala Gąsienicowa”, kolej krzesełkowa „Hala Goryczkowa”, kolej krzesełkowa „Nosal”, kolej krzesełkowa „Wielka Krokiew”, kolej krzesełkowa „Średnia Krokiew”,
- Pogórze Spisko-Gubałowskie: kolej linowo-terenowa „Gubałówka”, kolej krzesełkowa „Butorowy Wierch”,
- Gorce: kolej krzesełkowa „Tobołów”,
- Pieniny: kolej krzesełkowa „Palenica” w Szczawnicy,
- Beskid Sądecki: kolej linowo-terenowa „Góra Parkowa”, kolej gondolowa „Jaworzyna Krynicka”.
Najstarszą koleją linową w Polsce poza obszarami górskimi była kolej linowa „Elka”, działająca od 1967 r. w Parku Śląskim w Chorzowie (po przerwie w latach 2007-2013 została wybudowana od nowa). Poza obszarami górskimi funkcjonują również jedna kolej gondolowa - „Polinka” we Wrocławiu oraz jedna kolej linowo-terenowa - „Kamienna Góra” w Gdyni.
O ile liczba kolei osobowych w Polsce systematycznie wzrasta, o tyle koleje towarowe zanikają, wypierane przez inne formy transportu. Kilkukilometrowej długości kolej towarowa, zbudowana w czasie II wojny światowej na Pogórzu Śląskim, służyła do transportu wagonikami materiału z kamieniołomu na zboczach Tułu do cementowni w Goleszowie. Funkcjonowała ona do lat 70. XX w. W 2018 roku w Polsce funkcjonowała tylko jedna (ostatnia) towarowa kolej linowa Janikowo – Piechcin w Janikowskich Zakładach Sodowych.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b c Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle kolejowe i ich usytuowanie (Dz.U. z 1998 r. nr 151, poz. 987, Dział VIII, Rozdział 2).
- ↑ Trójmiasto.pl – Pierwsza kolej linowa na świecie.
- ↑ a b Marek Baran: Koleje linowe i wyciągi narciarskie w Polsce. Historia i dzień dzisiejszy. Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy Michał Koliński, 2010, s. 11. ISBN 978-83-7729-036-1.
- ↑ Marek Baran: Koleje linowe i wyciągi narciarskie w Polsce. Historia i dzień dzisiejszy. Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy Michał Koliński, 2010, s. 12. ISBN 978-83-7729-036-1.
- ↑ a b Marek Baran: Koleje linowe i wyciągi narciarskie w Polsce. Historia i dzień dzisiejszy. Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy Michał Koliński, 2010, s. 13. ISBN 978-83-7729-036-1.
- ↑ Marek Baran: Jak to z narciarstwem było.... SportPlus, 2009-10-23. . . (pol.).
- ↑ Marek Baran: Koleje linowe i wyciągi narciarskie w Polsce. Historia i dzień dzisiejszy. Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy Michał Koliński, 2010, s. 14-15. ISBN 978-83-7729-036-1.
- ↑ Marek Baran: Koleje linowe i wyciągi narciarskie w Polsce. Historia i dzień dzisiejszy. Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy Michał Koliński, 2010, s. 15. ISBN 978-83-7729-036-1.
- ↑ Historia parku , Park Śląski .
- ↑ Mirosław Barański: Beskid Śląski. Przewodnik. Wyd. II. Pruszków: Oficyna Wydawnicza REWASZ, 2019, s. 322. ISBN 978-83-8122-015-6.
Bibliografia
- Marek Baran: Koleje linowe i wyciągi narciarskie w Polsce. Historia i dzień dzisiejszy. Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy Michał Koliński, 2010. ISBN 978-83-7729-036-1.
- Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle kolejowe i ich usytuowanie (Dz.U. z 1998 r. nr 151, poz. 987, Dział VIII, Rozdział 2)